περί άμεσης δημοκρατίας

Η δημοκρατία θεωρείται από τους περισσότερους, ως το καλύτερο σύστημα διακυβέρνησης καθώς η εξουσία πηγάζει, ασκείται και εξυπηρετεί τα συμφέροντα του συνόλου των πολιτών.

Η δημοκρατία σαν σύστημα διακυβέρνησης, επινοήθηκε και αναπτύχθηκε για πρώτη φορά στην ιστορία του ανθρώπου, στην αρχαία Αθήνα και είχε την μορφή της άμεσης δημοκρατίας, όπου ο κάθε πολίτης εκπροσωπούσε τον εαυτό του σε όλες τις διαδικασίες της πόλης-κράτους.

Η Αθηναϊκή δημοκρατία, εξελίχθηκε σαν σύστημα σε διάρκεια τουλάχιστον 100 ετών, ξεκινώντας το 590 π.Χ. με τους νόμους του Σόλωνα. Οι βασικότεροι κανόνες του συστήματος εγκαταστάθηκαν το 508 π.Χ. από τον Κλεισθένη, ο οποίος για πολλούς θεωρείται και ο "πατέρας" της δημοκρατίας. Το σύστημα ολοκληρώθηκε από τον Εφιάλτη το 462 π.Χ. με κάποιες ρυθμίσεις που έκανε στους κανόνες του Κλεισθένη.

Το πολίτευμα της δημοκρατίας, πήρε το όνομά του από την σύνθεση των λέξεων Δήμος (=πολίτες με δικαίωμα εκπροσώπησης) και κρατώ (= εξουσιάζω, κυριαρχώ) και μάλλον επινοήθηκε από τους ολιγαρχικούς για να δυσφημίσουν το νέο πολίτευμα, καθώς χρησιμοποίησαν σαν δεύτερο συνθετικό, την λέξη κρατώ που είναι πολιτικά σκληρότερη από το σύνηθες χρησιμοποιούμενο συνθετικό άρχω (=κυβερνώ, διοικώ) όπως μοναρχία, ολιγαρχία κλπ.

Εκτός από την Αθήνα, η δημοκρατία αναπτύχθηκε και σε και άλλες πόλεις της αρχαίας Ελλάδος (Μίλητος, Σάμος, Νάξος, Έφεσος κλπ) αλλά σε καμία δεν εφαρμόσθηκε με την πληρότητα και την αμεσότητα της Αθήνας.

Η Αθηναϊκή δημοκρατία λειτουργούσε μέσω τριών πολιτικών σωμάτων, της εκκλησίας του Δήμου, της βουλής των 500 και των δικαστηρίων.

Η εκκλησία του Δήμου είχε αρμοδιότητες, την εκτελεστική λειτουργία της πόλης (υπογραφή συμφωνιών με άλλες πόλεις, κήρυξη πολέμου, απονομή ιδιότητας πολίτη κλπ), την εκλογή αξιωματούχων (με συγκεκριμένες αρμοδιότητες και διάρκεια), την ψήφιση νόμων και την εκδίκαση πολιτικών εγκλημάτων. Από τα μέσα του 5ου π.Χ. αιώνα, οι δύο τελευταίες λειτουργίες μεταφέρθηκαν σε μεγάλο βαθμό στα δικαστήρια. Η εκκλησία του Δήμου συνεδρίαζε κατ' αρχάς μία φορά τον μήνα, ενώ από τον 4ο π.Χ. αιώνα, συνεδρίαζε 4 φορές τον μήνα.

Δικαίωμα συμμετοχής στην εκκλησία του Δήμου, είχαν όλοι οι Αθηναίοι πολίτες, δηλαδή όλοι οι άρρενες που είχαν εκπληρώσει τις στρατιωτικές τους υποχρεώσεις και ήταν νόμιμα τέκνα Αθηναίων πολιτών και από τους δύο γονείς τους. Επιπλέον αυτών, δικαίωμα συμμετοχής είχαν και κάποιοι μέτοικοι, οι λεγόμενοι ισοτελείς, στους οποίους η εκκλησία του Δήμου παραχωρούσε πολιτικά δικαιώματα μετά από πολύχρονη και σημαντική παρουσία στην πόλη (πχ. Αριστοτέλης). Αντίθετα, η ιδιότητα του πολίτη, μπορούσε να αφαιρεθεί από την εκκλησία του Δήμου, σε όσους χρωστούσαν φόρους ή είχαν καταδικαστεί για κάποια αξιόποινη πράξη. Στην κάθε συνέλευση δικαίωμα ψήφου είχαν μόνο όσοι παρευρίσκονται και για να είναι έγκυρη η κάθε απόφαση απαιτούσε ελάχιστο αριθμό συμμετεχόντων, που σε κάποιες αποφάσεις έφτανε τις 6.000 πολίτες.

Στην Αθηναϊκή δημοκρατία δεν υπήρχαν κόμματα αλλά ανεξάρτητοι ομιλητές που αγόρευαν υπέρ της άποψής τους. Πολλές φορές δημιουργούνταν ομάδες πολιτών που υποστήριζαν κάποιες απόψεις ή κάποιους χαρισματικούς ομιλητές αλλά ταυτόχρονα υπήρχε ο θεσμός τους εξοστρακισμού (εξορία) που μπορούσε να επιβάλλει η εκκλησία του Δήμου, σε άτομα που συγκέντρωναν μεγάλη εξουσία σαν ασφαλιστική δικλείδα στην επικράτηση των ισχυρών και χαρισματικών. Οι ψηφοφορίες γινόταν με ανάταση του χεριού, ενώ σε κάποιες περιπτώσεις ψήφιζαν με χρωματιστά σφαιρίδια τα οποία έριχναν σε πιθάρι ή με όστρακα (κομμάτια αγγείων) στα οποία έγραφαν συνήθως ονόματα.

Τα δικαστήρια είχαν αρχικά αρμοδιότητα την εκδίκαση αστικών υποθέσεων, δηλαδή διαφορών μεταξύ των πολιτών, ενώ αργότερα προστέθηκαν και υποθέσεις πολιτικών δικών. Στα δικαστήρια δικαίωμα συμμετοχής είχαν οι Αθηναίοι πολίτες που είχαν συμπληρώσει το 30ο έτος της ηλικίας τους και απαιτούσαν επίσης ελάχιστος αριθμός συμμετεχόντων, που ανάλογα με την υπόθεση κυμαινόταν από 200 έως 6.000 άτομα.

Η βουλή των 500 είχε αρμοδιότητες την προετοιμασία των συνελεύσεων της εκκλησίας του Δήμου με συγγραφή εισηγήσεων και την εκπροσώπηση της πόλης σε συγκεκριμένα θέματα. Οι βουλευτές επιλεγόταν με κλήρωση μεταξύ των πολιτών και είχαν δικαίωμα συμμετοχής έως δύο φορές στην ζωή τους. Είχαν θητεία ενός έτους και ήταν το μόνο σώμα που οι εκπρόσωποι του μπορούσαν να διωχθούν για λάθη, παραλήψεις ή ατασθαλίες σε σχέση με την διοίκηση της πόλης. Από τους 500 βουλευτές, κάθε ημέρα εκλεγόταν ένας σαν αρχηγός του κράτους με δικαίωμα μόνο μίας εκλογής στην ζωή του και αρμοδιότητες την προεδρία στην εκκλησία του Δήμου, την κατοχή του ταμείου του κράτους και την εκπροσώπηση σε ξένους επισκέπτες.

Η συμμετοχή στις διαδικασίες της πόλης ήταν προαιρετική, αλλά από αυτήν εξαρτιόταν το κύρος του κάθε πολίτη. Από το 403 π.Χ. θεσπίσθηκε η πληρωμή για την συμμετοχή στην εκκλησία του Δήμου, των πρώτων 6.000 πολιτών που θα εμφανιζόταν.

Η Αθηναϊκή δημοκρατία στηριζόταν στις αρχές της ισονομίας και της ισοπολιτείας, δηλαδή στην αρχή ότι όλοι οι πολίτες είναι ίσοι απέναντι στον νόμο και έχουν ίδια δικαιώματα και υποχρεώσεις απέναντι στην Πόλη-κράτος. Για την διατήρηση αυτών των αρχών, είχαν θεσπίσει, ένα σύνολο κανόνων και πρακτικών που απέτρεπαν την προνομιακή μεταχείριση κάποιων πολιτών, την κερδοσκοπία εις βάρος του συνόλου και την κατάχρηση εξουσίας. Παράλληλα, οι πολίτες έπρεπε να διατηρούν ένα υψηλό επίπεδο πολιτικής αντίληψης, γνώμης και δεξιότητας ώστε να μην παρασύρονται από χαρισματικούς ρήτορες ή σοφιστές. Για τον λόγο αυτό, η πόλη προωθούσε την συμμετοχή σε εκδηλώσεις που ανέπτυσσαν την πολιτική αντίληψη (π.χ. θέατρο) τις οποίες επιδοτούσε στα λαϊκά στρώματα. Η Δημοκρατία ήταν υποχρέωση των πολιτών και όχι μόνο δικαίωμά τους.

Η Αθηναϊκή δημοκρατία δεν είχε έμμισθους δημόσιους λειτουργούς (δημοσίους υπαλλήλους) και η λειτουργία της πόλης πραγματοποιούταν από τους ίδιους τους πολίτες, που αναλάμβαναν περιοδικά ή με κλήρωση τις θέσεις διακυβέρνησης (πχ ληξίαρχος), ενώ υπήρχαν και ελάχιστοι δούλοι που ανήκαν στην πόλη ή έμμισθοι ξένοι (πχ. Σκύθες ροπαλοφόροι) για την τήρηση της τάξης

Η Αθηναϊκή άμεση δημοκρατία, καταλύθηκε το 322 π.Χ. όταν οι Μακεδόνες κατέλαβαν την Αθήνα, ενώ η προσπάθεια αναβίωσής της κατά το 2ο π.Χ. αιώνα είναι αμφίβολο αν προσέγγισε τον θεσμό των προηγούμενων χρόνων.

Ο θεσμός της άμεσης δημοκρατίας, λειτούργησε στην αρχαία Αθήνα για 186 χρόνια, από το 508 π.Χ. έως το 322 π.Χ. και δεν εφαρμόσθηκε ποτέ ξανά και πουθενά αλλού με την ίδια πιστότητα και αποτελεσματικότητα,

Προσπάθειες εφαρμογής ανάλογου συστήματος (res publica) έγινε την ίδια περίοδο, στην αρχαία Ρώμη, μετά την εκθρόνιση του τελευταίου βασιλιά Λεύκιου Ταρκίνιου το 509 π.Χ. αλλά γρήγορα κατέληξε σε λαϊκή αριστοκρατία, με διαχωρισμό των πολιτών σε πατρικίους και πληβείους και ουσιαστική διακυβέρνηση της πόλης από τους πρώτους.

Πολλούς αιώνες μετά, σε κάποιες περιοχές της Ευρώπης, επιχειρήθηκε να εφαρμοσθούν συστήματα διακυβέρνησης που είχαν στοιχεία της αρχαιοελληνικής άμεσης δημοκρατίας αλλά χωρίς διάρκεια και ιδιαίτερη επιτυχία, γιατί μάλλον αποτελούσαν προσπάθειες αυτοδιαχείρησης έξω απο τα πλαίσια της μεσαιωνικής φεουδαρχίας και όχι συνειδητές προσπάθειες αναβίωσης του θεσμού.

Ετσι, στοιχεία άμεσης δημοκρατίας εμφάνισε η Γαληνότατη Δημοκρατία της Βενετίας, στα πρώτα χρόνια της ύπαρξής της, τον 8ο μ.Χ. αιώνα, με την αμεσότητα της γενικής συνέλευσης (arengo) των πολιτών να ενσωματώνεται σε ένα σύστημα επί της ουσίας ολιγαρχικό που λειτουργούσε ιεραρχικά υπό τον Δόγη και διάφορα συμβούλια ευγενών. Μέσα από πολλές "συνταγματικές" αλλαγές, λαϊκές εξεγέρσεις και δολοφονίες δόγηδων, η μεσαιωνική αυτή κοινότητα (κομμούνα) καταλύθηκε το 1297 μ.Χ. με περιορισμό των ελευθεριών των πολιτών και ενίσχυση της εξουσίας της αριστοκρατίας.

Την περίοδο αυτή συναντώνται στοιχεία άμεσης δημοκρατίας, στις κυνηγητικές κοινότητες των Σκανδιναβικών χωρών (Ισλανδία, Νορβηγία, Δανία), με την θέσπιση από τον 8ο μ.Χ. αιώνα, της συνάθροισης των ελεύθερων ανθρώπων (thing ή ting) σε καθορισμένο τόπο και χρόνο, με σκοπό να νομοθετήσουν και να αποδώσουν δικαιοσύνη.

Κάποιοι μελετητές διακρίνουν στοιχεία άμεσης δημοκρατίας στο κίνημα των Ζηλωτών που κατέλαβε την εξουσία της πόλης της Θεσσαλονίκης, από το 1342 έως το 1349, εν μέσω της διαπάλης του Ιωάννη Καντακουζηνού με τον δούκα Αλέξιο Απόκαυκο για την κατάληψη του Βυζαντινού θρόνου. Η κίνηση αυτή, ήταν αποτέλεσμα της λαϊκής δυσαρέσκειας απέναντι στην ελέω θεού διοίκηση των ευγενών της Βυζαντινής περιόδου και αποτελούσε μάλλον προσπάθεια διοίκησης της πόλης εκτός αυτοκρατορικών θεσμών, παρά εφαρμογής της άμεσης δημοκρατίας.

Στο κοντινό παρελθόν, στοιχεία άμεσης δημοκρατίας, επικεντρωμένα όμως στην διαχείριση της παραγωγής, εμφάνισε και η Παρισινή κομμούνα που είχε την εξουσία της πόλης του Παρισιού από τις 26/3 έως τις 18/5/1871. Στους λίγους μήνες που διήρκεσε, το Παρίσι διοικούταν από γενική συνέλευση των πολιτών η οποία εξέλεγε ανακλητούς εκπροσώπους, θέσπισε ενιαίο μισθό για όλα τα επαγγέλματα και αντικατέστησε τον στρατό με πολιτοφυλακή.

Σήμερα, αρκετά κράτη του πλανήτη έχουν δημοκρατικό πολίτευμα, αλλά κανένα δε εφαρμόζει τις αρχές της άμεσης δημοκρατίας. Ο τύπος της δημοκρατίας που εφαρμόζεται είναι η αντιπροσωπευτική δημοκρατία, όπου οι πολίτες ψηφίζουν κάθε 4 χρόνια αντιπροσώπους (βουλευτές, γερουσιαστές) οι οποίοι τους εκπροσωπούν εν λευκώ μέχρι τις επόμενες εκλογές. Ασφαλιστική δικλείδα του συστήματος είναι η ύπαρξη κομμάτων που αντιπολιτεύονται, η ανάπτυξη της δημοσιογραφίας σαν θεσμικός φορέας ελέγχου της εξουσίας και η δυνατότητα οργάνωσης των πολιτών σε συνδικάτα, σωματεία, συλλόγους κλπ που έχουν την δυνατότητα να εκφράσουν την αντίθεση τους στους κυβερνώντες.