Πέμπτη 27 Αυγούστου 2015

ιστορία των μεταναστεύσεων του ανθρώπου

Τα τελευταία χρόνια, είμαστε μάρτυρες ενός αυξανόμενου κύματος μετανάστευσης από τις «αναπτυσσόμενες» χώρες προς την Ευρώπη και την Αμερική, που τείνει να εξελιχθεί σε μία ακόμα μαζική μετανάστευση λαών. Οι μετανάστες προέρχονται κυρίως από εμπόλεμες ή οικονομικά εξαθλιωμένες περιοχές του πλανήτη που οδηγήθηκαν στην φυγή προσπαθώντας να διασφαλίσουν την επιβίωση τους. Το φαινόμενο αυτό δεν είναι νέο αλλά έχει επαναληφθεί πολλές φορές στην ιστορία του ανθρώπινου είδους, συνιστώντας πλέον μέρος του κύκλου ζωής και της εξέλιξης του είδους. Οι άνθρωποι μετανάστευαν από τις απαρχές της ιστορίας του είδους και μετανάστευαν πάντα για δύο λόγους : ασφάλεια και τροφή.

Ο πρόγονός μας homo sapiens εξελίχθηκε στην Ανατολική Αφρική και διαμόρφωσε στη σημερινή Κένυα τις πρώτες κοινότητές του. Η ίδια του η ύπαρξη πιθανότατα οφείλεται στην μετανάστευση του από το ασφαλές περιβάλλον του δάσους στην ανοικτή σαβάνα (λόγω φωτιάς ή άλλης αιτίας), που ανάγκασε το πρόδρομο είδος να εξελιχθεί για να επιβιώσει στις νέες συνθήκες. Η περιοχή αυτή της Αφρικής είναι εύφορη και προσφέρει πληθώρα φυτών και ζώων για την διατροφή ενός παμφάγου είδους, όπως ο άνθρωπος. Ίσως για αυτό, ο άνθρωπος εξελίχθηκε εκεί. Παρ’ όλα αυτά, η κάθε περιοχή (οικοσύστημα) έχει συγκεκριμένες δυνατότητες παροχής τροφής. Έτσι, κάθε φορά πού ο πληθυσμός των πρώτων αυτών ανθρώπων αυξανόταν πέρα από το όριο που μπορούσε να θρέψει η περιοχή, ένα μέρος της ομάδος αναγκαζόταν να μεταναστεύσει στην διπλανή περιοχή. Το φαινόμενο εντεινόταν κάθε φορά που οι κλιματολογικές συνθήκες ήταν αντίξοες για την παραγωγή φυτών και κατά συνέπεια και ζώων. Ο άνθρωπος πήγαινε εκεί όπου υπήρχε τροφή. 

Ο homo sapiens εξελίχθηκε σε είδος πριν από 200.000 χρόνια και μέσα σε 100.000 χρόνια εξαπλώθηκε σε όλη την Αφρική, εκτοπίζοντας προηγούμενα είδη όπως ο homo erectus. Πριν από 60.000 χρόνια, βγήκε από τα όρια της Αφρικής και έως 10.000 χρόνια πριν, είχε εξαπλωθεί σε κάθε γωνιά του πλανήτη. Στην Ευρώπη έφτασε πριν από 40.000 χρόνια και συνάντησε ένα άλλο είδος ανθρώπου, τον homo neanderthalensis, ο οποίος ήταν ήδη εγκατεστημένος εδώ για τουλάχιστον 250.000 χρόνια. Οι επήλυδες πρόγονοι μας, παρ’ όλη την μυϊκή τους υστέρηση σε σχέση με τον Νεάντερταλ, κατάφεραν λόγω της ευφυΐας τους, να τον περιορίσουν σταδιακά σε συγκεκριμένες περιοχές και στην συνέχεια να τον αφομοιώσουν. Οι ομαδικοί τάφοι Νεάντερταλ που ανακαλύφθηκαν, υποδηλώνουν βίαιους μαζικούς θανάτους από το νεοφερμένο είδος, το οποίο κυριάρχησε στην Ευρωπαϊκή ήπειρο σε διάστημα μικρότερο από 10.000 χρόνια. 

Αντίστοιχα, ο homo sapiens εξαπλώθηκε στην Ινδική χερσόνησο περίπου 40.000 χρόνια πριν και στην Κίνα περίπου 30.000 χρόνια πριν, ενώ 20.000 χρόνια πριν, εποίκησε την Αμερικάνικη ήπειρο, περνώντας τον Βερίγγειο ισθμό και  έως 8.000 χρόνια πριν, ο άνθρωπος έχει εξαπλωθεί έως το νοτιότερο άκρο της ηπείρου. 

Την περίοδο εκείνη (παλαιολιθική), οι άνθρωποι ζούσαν σε μικρές ομάδες ως τροφοσυλλέκτες και κυνηγοί που μετακινούταν ψάχνοντας για τροφή και κατάλυμα. Στις περιοχές που υπήρχε πληθώρα φυτικών και ζωικών ειδών (Αφρική, ΝΑ Ασία) και άρα διασφαλισμένη διατροφή,  ο άνθρωπος δεν χρειαζόταν να αναπτύξει καμία δεξιότητα πέρα από αυτή του κυνηγού. 

Σε περιοχές όμως, που δεν υπήρχε πληθώρα τροφής, ό άνθρωπος έπρεπε ή να μετακινηθεί ή να προσπαθήσει να παράγει μόνος του την τροφή του. Κάπως έτσι, 10.000 χρόνια πριν, κάποιες ομάδες ανθρώπων εγκαταστάθηκαν μόνιμα και ξεκίνησαν την ανάπτυξη της γεωργίας και την εξημέρωση των ζώων. Αυτό πραγματοποιήθηκε σε περιοχές που δεν υπήρχε πληθώρα τροφής αλλά υπήρχε νερό και κατάλληλο κλίμα για καλλιέργειες (Μεσοποταμία, Αίγυπτος, Ινδία). Εκεί, ο άνθρωπος πραγματοποιεί την πρώτη εξελικτική επανάσταση του είδους μας (νεολιθική επανάσταση) και γίνεται αυτάρκης σε τρόφιμα. Η αυτάρκεια τροφής δίνει στον άνθρωπο την δυνατότητα δημιουργίας.
Ο πολιτισμός ξεκινά. 

Όμως η αυτάρκεια κάποιων ομάδων ανθρώπων αρχίζει να προκαλεί και τις πρώτες ανεπιθύμητες μεταναστεύσεις, όταν αντίξοες κλιματικές συνθήκες (ανομβρία, χαλάζι κλπ) έπλητταν γειτονικές περιοχές όπου οι κάτοικοί τους δεν είχαν αναπτύξει την γεωργία και η διατροφή τους στηρίζοντας αποκλειστικά στην φύση. Έτσι, ο αυτάρκης άνθρωπος άρχισε να αποκτά ισχύ. Τα πρώτα κράτη δημιουργήθηκαν στην Μεσοποταμία, Αίγυπτο και Ινδία περί το 6.000 π.Χ. και μαζί τους δημιουργήθηκαν διοικητικά όργανα και στρατός. Οι άνθρωποι άρχισαν να προστατεύουν τους πόρους τους και να δημιουργούν ασφάλεια. 

Από τότε έως τώρα, η ιστορία του ανθρώπου κυριαρχείται από μεταναστεύσεις λαών, από τις υποβαθμισμένες στις πιο ανεπτυγμένες περιοχές του πλανήτη, με κύριο στόχο την εξεύρεση τροφής και ασφάλειας. Η μετανάστευση ακολουθούσε πάντα τον δρόμο του πλούτου, της εύφορης γης και της ευημερίας. Η ιστορία του ανθρώπινου είδους είναι στην ουσία μια διαρκής μετανάστευση και οι επιπτώσεις της. Οι νεοφερμένοι σχεδόν πάντα κυριαρχούσαν, αλλοιώνοντας τον γηγενή πληθυσμό (γλώσσα, ήθη, έθιμα, θρησκεία κλπ) τον οποίον αφομοίωναν με αποτέλεσμα την δημιουργία νέων λαών με νέα γλώσσα, πολλές φορές νέα θρησκεία και συνήθως νέα ήθη και έθιμα. Οι μεταναστεύσεις ήταν κάποιες φορές ειρηνικές (Σλάβοι στο Βυζάντιο) αλλά συνήθως ήταν βίαιες εισβολές όπου οι επήλυδες υφάρπαζαν την εξουσία και υπέτασσαν ή ακόμα και κατέστρεφαν υπέρτερους πολιτισμούς, με βασικό όπλο τα πρωτόγονα ένστικτα επιβίωσης.    

Το αντίστροφο, δηλαδή η μετακίνηση ισχυρότερων πολιτισμών σε υποδεέστερες περιοχές (αποικιοκρατία, κατάκτηση) σπάνια συνοδεύθηκε με μετανάστευση πληθυσμού από τις ισχυρές χώρες στις αποικίες και δεν συγκαταλέγεται στις μεταναστεύσεις των λαών. Συνήθως αφορούσε την μετακίνηση ενός μικρού αριθμού ατόμων στην αποικία ή κατακτημένη περιοχή, οι οποίοι λειτουργούσαν ως επικυρίαρχοι, χωρίς δυνατότητα σημαντικής αλλοίωσης του ιθαγενούς πληθυσμού. Όλες σχεδόν οι περιπτώσεις αποικισμού στην ιστορία έληξαν όταν η μητρόπολη έχασε την ισχύ της και αδυνατούσε να ελέγξει στρατιωτικά την αποικία, αφήνοντας στον γηγενή πληθυσμό ελάχιστα σαν παρακαταθήκη. Εξαίρεση αποτελεί ο εποικισμός του Νέου κόσμου (Αμερική, Αυστραλία) ο οποίος αποτελεί την τελευταία μεγάλη μετανάστευση των λαών και διακατεχόταν από τις ίδιες αιτίες : προβλήματα επισιτισμού, πόλεμοι και αυταρχικά καθεστώτα στην Ευρώπη. 

Η πρώτη μετανάστευση λαών μετά την νεολιθική επανάσταση είναι η μετακίνηση των Ινδοευρωπαίων από τις στέπες βόρεια της Μαύρης θάλασσας (σημερινή Ουκρανία) στην Ανατολική Ευρώπη, στην Μικρά Ασία και στην Βόρεια Ινδία. Η μετανάστευση αυτή έχει αρκετούς αρνητές, καθώς δεν υπάρχουν σημαντικές αρχαιολογικές πηγές αλλά κυρίως γλωσσολογικές προσεγγίσεις (κοινές ρίζες λέξεων) οι οποίες εικάζουν την ύπαρξη κοινής γλώσσας (πρώτο-ινδοευρωπαϊκή) άρα και κοινής καταγωγής όλων των λαών που κατοικούν από την Γερμανία έως το Ιράν. Σύμφωνα με την θεωρία αυτή (Υπόθεση Κούργκαν - Μαρίγια Γκιμπούτας, 1950) οι Ινδοευρωπαϊκοί λαοί μετανάστευσαν από το 4.000 έως το 1.000 π.Χ. προς Δυτικά, Ανατολικά και Νότια, διαμορφώνοντας τους πρώτους πολιτισμούς της περιοχής. Η αμφισβήτηση της υπόθεσης Κούργκαν αφορά την ένταση της μετανάστευσης και κατά συνέπεια τον βαθμό αλλοίωσης των ιθαγενών πληθυσμών, ιδίως σε περιοχές που προϋπήρχε σημαντικός πολιτισμός, όπως στον Ελλαδικό χώρο και την Βόρεια Μικρά Ασία (αρχαιολογικά ευρήματα Γιούρα Αλοννήσου, Αιανή, Παυλοπέτρι κλπ). 

Οι θιασώτες της υπόθεσης Κούργκαν (=τύμβος στα ρωσικά) υποστηρίζουν ότι οι Ινδοευρωπαίοι άρχισαν να μετακινούνται περί το 4.000 π.Χ.  και έως το 2.500 είχαν εξαπλωθεί έως τα Βόρεια Βαλκάνια και την Μικρά Ασία, ενώ το 2000 π.Χ. εισβάλλουν στην Ινδική υποήπειρο. Στην Ινδία, οι Ινδοευρωπαίοι υποτάσσουν τον ιθαγενή πληθυσμό. Για να εδραιώσουν την κυριαρχία τους αναπτύξουν το σύστημα των καστών (ινδικά : varna = χρώμα) με το οποίο οι ανοιχτόχρωμοι ινδοευρωπαίοι συστήνουν ανώτερη κοινωνική ομάδα ενώ οι σκουρόχρωμοι ιθαγενείς προορίζονται να τους υπηρετούν. 

Την ίδια περίοδο (αρχές 2ης χιλιετίας π.Χ) οι Ινδοευρωπαίοι Χετταίοι εισβάλλουν από τον βορά στην Μ.Ασία και κυριαρχούν στα προΕλληνικά-πελασγικά φύλα των Λυδών, Κάρων και Λελέγων που κατοικούσαν εκεί, δημιουργώντας μια κραταιά αυτοκρατορία που εκτεινόταν έως την Συρία. 

Στον Ελλαδικό χώρο, τα Ινδοευρωπαϊκά φύλλα κατέρχονται από το 1900 π.Χ (Αχαιοί) έως το 1.100 π.Χ. (Δωριείς) προκαλώντας ανακατατάξεις και μετακινήσεις των κατοίκων που προϋπήρχαν (προΕλληνες-Πελασγοί). Οι νεοφερμένοι έχοντας πιο εξελιγμένα όπλα και μεταφορικά μέσα (άλογο, άρμα), καταλύουν τους προγενέστερους πολιτισμούς (Μινωικό, Κυκλαδικό), και δημιουργούν έναν από τους πρώτους «Ινδοευρωπαϊκούς πολιτισμούς», τον Μυκηναϊκό πολιτισμό. Οι Μυκηναίοι-Αχαιοί εξαπλώνονται σε όλο το Αιγαίο και το 1200 π.Χ. επιχειρούν την πρώτη οργανωμένη εκστρατεία για την κατάκτηση της Δυτικής Μ.Ασίας (Τρωικοί πόλεμοι).
  
Έως το 1.500 π.Χ., οι Ινδοευρωπαίοι έχουν εποικίσει όλη την Βαλκανική χερσόνησο, την Κεντρική  Ευρώπη, την Μικρά Ασία (Χετταίοι) και το Ιράν (Παρσού-Πέρσες), υποτάσσοντας ή απωθώντας σε άλλες περιοχές τους προ-Ινδοευρωπαϊκούς λαούς που συναντούν. Είναι γνωστοί οι προ- ινδοευρωπαϊκοί πολιτισμοί που είχαν αναπτυχθεί στις Δαλματικές ακτές (Ιλλυριοί), στην Ιταλική χερσόνησο (Τυρρηνοί- Ετρούσκοι) και στην Βόρεια Ιβηρική χερσόνησο (Βάσκοι-Euskandunak), ενώ δεν αποκλείεται να είχαν αναπτυχθεί και αλλού και να ενσωματώθηκαν από τους Ινδοευρωπαίους χωρίς ιστορικές αναφορές.
    
Η μετακίνηση των Ινδοευρωπαίων ολοκληρώνεται έως το 500 π.Χ. με τα διάφορα φύλα τους να έχουν εγκατασταθεί σε όλο την Ευρωπαϊκή ήπειρο (Κέλτες) και ανατολικά έως την Ινδία.

Τμήμα της μετακίνησης των Ινδοευρωπαίων αποτελεί η πρώτη ιστορικά τεκμηριωμένη μετανάστευση λαών, η οποία διαπερνά την Μικρά Ασία και είναι γνωστή στην ιστορία ως η εισβολή των λαών της θάλασσας. Η μετανάστευση αυτή, πραγματοποιείται από διάφορα φύλα τα οποία επιχειρούν, στις αρχές του 12ου π.Χ. αιώνα, κάθοδο από την ΝΑ Ευρώπη προς την Αίγυπτο μέσω της Μ.Ασίας και της θάλασσας. Τα αίτια της μετανάστευσης δεν είναι γνωστά και πιθανότατα συνδέονται με κάποια κλιματική αλλαγή της περιόδου αλλά είναι γνωστός ο προορισμό τους που ήταν το πλουσιότερο κράτος της εποχής, η Αίγυπτος. Η κάθοδός τους σημάδευσε την μοίρα, μίας από τις σημαντικότερες αυτοκρατορίας της εποχής, αυτής των Χετταίων, την οποίαν λεηλάτησαν και τελικά κατέλυσαν, καταστρέφοντας ολοσχερώς την πρωτεύουσά τους Χαττούσα περίπου το 1190 π.Χ. 

Τα ινδοευρωπαϊκά φύλα που συμμετείχαν στην εισβολή στην Αίγυπτο ήταν, σύμφωνα με Αιγυπτιακές πηγές, οι  Σαρντάνα (Σαρδηνοί ?), οι Σεκελές (Σικελοί ?), οι Πελεσέτ (Φιλισταίοι),οι Τούρσα (Ετρούσκοι?) αλλά και οι Ντανούνα, Τζεκέρ, Βεσές (που δεν έχουν ταυτοποιηθεί). Οι επιδρομείς επιτίθενται στην Αίγυπτο, συνεπικουρούμενοι από τις ναυτικές δυνάμεις των Λούκα (Κάρες πειρατές), των Τερές (Τυρρηνοί ?) αλλά και των «δικών μας»  Αχιγιάβα (Αχαιοί ?). Η πορεία των εισβολέων ανακόπηκε το 1186 π.Χ επί βασιλείας Ραμσή του Γ’, με μάχη στο δέλτα του Νείλου. Στοιχεία της μάχης αλλά και περιγραφές των εισβολέων (ψηλοί, λεπτοί, οστεώδεις) αναφέρονται σε επιγραφές των Αιγυπτίων. Οι εισβολείς απομακρύνονται από την Αίγυπτο αλλά εποικίζουν γειτονικές περιοχές (Φιλισταίοι στην Παλαιστίνη), Σαρντάνα και Σεκελές στα αντίστοιχα νησιά. 

Ποιοί ήταν οι λαοί της θάλασσας παραμένει άγνωστο. Οι περισσότεροι ιστορικοί πιστεύουν ότι ήταν Ινδοευρωπαϊκά φύλα, ενώ κάποιοι υποστηρίζουν ότι ίσως είναι οι Μυκηναίοι-Αχαιοί , που μετά την καταστροφή της Τροίας, ένοιωσαν τόσο ισχυροί που οργάνωσαν τους υπόλοιπους Μεσογειακούς λαούς (Ετρούσκους, Τυρρηνούς, Κάρες κλπ) και επιτέθηκαν στην υπερδύναμη της εποχής, την Αίγυπτο. Το σίγουρο είναι ότι η κάθοδος των λαών της θάλασσας δεν άφησε ανεπηρέαστη την Ελλάδα, καθώς ο Μυκηναϊκός πολιτισμός  παρακμάζει την ίδια περίοδο με έντονα ίχνη καταστροφής. 

Η κατάρρευση του Μυκηναϊκού κόσμου ακολουθείται από ανακατατάξεις και  μετακινήσεις στον Ελλαδικό χώρο από τον 11ο έως τον 9ο π.Χ. αιώνα, που είναι γνωστές ως 1ος Ελληνικός αποικισμός. Ακολούθησαν περίπου 100 χρόνια ηρεμίας, όπου αναπτύχθηκε η γεωργία, οι κατασκευές και η τεχνολογία με αποτέλεσμα άνθηση του εμπορίου και αύξηση του πληθυσμού. Αυτοί ήταν και οι λόγοι που οδήγησαν στον 2ο Ελληνικό αποικισμό, την εξάπλωση των Ελλήνων σε όλη την Μεσόγειο και τον Εύξεινο Πόντο από τον 8ο έως τον 6ο αιώνα π.Χ..  Ο αποικισμός αυτός διέφερε από τον προηγούμενο (μετακίνηση όλου του φύλου σε νέα περιοχή) καθώς περιλάμβανε οργανωμένες αποικιακές επιχειρήσεις από την μητρόπολη προς τα νέα εδάφη, ιδρύοντας πόλεις που πολλές φορές έγιναν ισχυρότερες και αποσυνδέθηκαν από την μητρόπολη. Με τον τρόπο αυτό, η δημογραφική έκρηξη του 8ου – 9ου π.Χ. αιώνα εκτονώθηκε ομαλά καθώς μέρος του πληθυσμού της μητρόπολης μεταφέρθηκε σε νέες περιοχές, ενώ ταυτόχρονα δημιουργήθηκαν νέες πηγές πλούτου για όλον τον πληθυσμό. 

Την περίοδο των Ελληνικών μετακινήσεων (11ο – 6ο π.Χ. αιώνα) δεν παρατηρούνται σημαντικές μετακινήσεις πληθυσμών στην Ανατολή (περιοχή από Μεσοποταμία έως την Αίγυπτο) παρά μόνο ανακατατάξεις της κυριαρχίας μεταξύ γειτονικών λαών. Η μία αυτοκρατορία κατακτά και διαδέχεται την άλλη (Ασσύριοι, Βαβυλώνιοι, Αιγύπτιοι) έως το 540 π.Χ., όπου ο Κύρος ο Μέγας ιδρύει την Περσική αυτοκρατορία, που εκτείνεται από την Μ.Ασία έως την Ινδία και την Αίγυπτο. Μεταναστεύσεις λαών δεν παρατηρούνται ούτε κατά την περίοδο των Περσικών πολέμων, της εκστρατείας του Μ. Αλεξάνδρου και την Ρωμαϊκής κυριαρχίας, καθώς οι στρατιωτικές μονάδες που μετακινούταν δεν αλλοίωναν τους τοπικούς πληθυσμούς. 

Η επόμενη μεγάλη μετανάστευση των λαών πραγματοποιείται από τον 1ο έως τον 5ο μ.Χ. αιώνα στην Ευρώπη και αφορά την κάθοδο των γερμανικών, σλαβικών και τουρκομογγολικών φύλων, τα οποία ξεχύθηκαν στην Ευρώπη και κατέλυσαν την Ρωμαϊκή αυτοκρατορία σηματοδοτώντας το τέλος του Αρχαίου Κόσμου. Πρώτα, μετακινήθηκαν τα Γερμανικά φύλα, αρχικά από την κοιτίδα τους στην Βαλτική προς την περιοχή του ποταμού Μάϊν (7ος π.Χ. αιώνας) εξαιτίας της επιδείνωσης του κλίματος («Μεγάλος Χειμώνας») και στην συνέχεια (1ος μ.Χ. αιώνας) προς την Ρωμαϊκή Γαλατία. Η μετακίνησή τους πραγματοποιήθηκε κάποιες φορές ειρηνικά αλλά συνήθως με βίαιες εισβολές στα εδάφη της Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας, η οποία, παρόλη την στρατιωτική της υπεροχή δεν μπόρεσε να αποτρέψει την «κάθοδο των βαρβάρων». Τα γερμανικά φύλα (Γότθοι, Φράγκοι, Σάξονες, Βουργουνδοί κλπ) κατέλυσαν και εγκαταστάθηκαν σε όλες σχεδόν τις περιοχές την Κεντρικής και Δυτικής Ευρώπης, όπου ενσωμάτωσαν τους παλιούς κατοίκους (Ρωμαίους, Κέλτες κλπ) διαμορφώνοντας μέσα από τα μαύρα χρόνια του Μεσαίωνα, τους λαούς της Ευρώπης που γνωρίζουμε σήμερα. 

Σε αυτό συνέβαλε και η κάθοδος των Σλαβικών φύλων (4ος - 8ος μ.Χ. αιώνας) η οποία ακολούθησε και ολοκλήρωσε την ενσωμάτωση των αρχαίων λαών στην Ανατολική Ευρώπη (Σκύθες, Δάκες, Γέτες κλπ). Και οι δύο ομοφυλίες (Γερμανοί, Σλάβοι) ανήκουν στην Ινδοευρωπαϊκή οικογένεια έχοντας μετακινηθεί σε προγενέστερη περίοδο (2η π.Χ. χιλετία) από την κοινή πατρίδα των Ινδοευρωπαίων (στέπες Ουκρανίας) προς τις κοιτίδες τους. 

Η μετακίνηση των Σλάβων από την κοιτίδα τους (Λευκορωσία) προκλήθηκε από την εισβολή των τουρκομογγολικών φύλων των Αβάρων και Ούννων τον 4ο μ.Χ. αιώνα, τα οποία εγκατέλειψαν τις στέπες της Κεντρικής Ασίας πιθανότατα λόγω παρατεταμένης ξηρασίας και ανομβρίας. Ο ίδιος λόγος, ανάγκασε (5ος-6ος μ.Χ. αιώνας) και άλλους νομαδικούς τουρανικούς λαούς (Χάζαροι, Πετσενέγκοι κλπ) να μετακινηθούν δυτικότερα, προς τις πεδιάδες της Ουκρανίας , ψάχνοντας νέους βοσκοτόπους για τα κοπάδια τους.
Το μογγολικό φύλο των Ούννων εισέβαλε και εξαπλώθηκε γρήγορα σε όλη την Ανατολική και Κεντρική Ευρώπη (434-450 μ.Χ.) αλλά απωθήθηκε στα Καταλαυνικά πεδία (451 μ.Χ –«μάχη των Εθνών») και εξαφανίσθηκε μετά  τον θάνατο του ηγέτη τους Αττίλα (452 μ.Χ.). Την ίδια περίοδο, το τουρανικό φύλο των Βούλγαρων (bulga = ανακατεύω) εγκαταστάθηκε στην στέπα βορείως της Αζοφικής θάλασσας, ενώ οι ομόφυλοί τους Άβαροι μετακινήθηκαν δυτικότερα και αφού ενσωμάτωσαν τα υπολείμματα των Ούννων, κυριάρχησαν στην πεδιάδα της Παννονίας (Ουγγαρία, Αυστρία, Κροατία) από τον 6ο έως τον 9ο αιώνα, έως την ενσωμάτωση τους από τους Σλάβους. Στα μέσα του 7ου αιώνα, ένα άλλο τουρανικό φύλο, οι Χάζαροι ( qaz = περιπλανώμαι) εκδίωξε δυτικότερα τους ομόφυλους τους Βούλγαρους και δημιούργησε στην Ανατολική Ουκρανία την ισχυρότερη αυτοκρατορία της Δυτικής στέπας από τον 7ο -10ο μ.Χ. αιώνα. Τον 8ο αιώνα, οι Χάζαροι προσηλυτίζονται στον Ιουδαϊσμό αλλά το κράτος αλλά καταλύεται το 969 μ.Χ. από τους Ρως του Κιέβου. Οι Βούλγαροι μετακινούνται και εγκαθίστανται στην Βαλκανική όπου αναμιγνύονται με Σλάβικα φύλα και εκσλαβίζονται.

Τον 10ο αιώνα, ξεκινά το 2ο μεταναστευτικό κύμα των τουρανικών φύλων με κυρίαρχους τους Σελτζούκους Τούρκους που μετακινούνται από την κοιτίδα τους, νότια της λίμνης Βαϊκάλης (Μογγολία) προς την Περσία καταλύοντας την δυναστεία των Βουγιδών. Στην Περσία, οι Σελτζούκοι εξισλαμίζονται και υιοθετούν πολλά στοιχεία του περσικού πολιτισμού. Στην συνέχεια, εξαπλώνονται δυτικότερα και έως τα τέλη του 11ου αιώνα ελέγχουν την Μικρά Ασία και την Μέση Ανατολή. Δημιουργούν ισχυρό κράτος (Σουλτανάτο των Ρούμ) το οποίο παρακμάζει κατά τον 13ο αιώνα από τις επιδρομές των Μογγόλων και διαμελίζεται σε πολλά μικρά κρατίδια τουρκομάνικων φυλών. Μία από αυτές, οι Οθωμανοί απορροφούν τα υπόλοιπα και σταδιακά επεκτείνονται έως την Βαλκανική δημιουργώντας την δική τους αυτοκρατορία.

Τα τουρκικά φύλα (Σελτζούκοι, Οθωμανοί) στην πορεία τους προς την δύση, κατέλυσαν αρχικά την πανάρχαια Περσική αυτοκρατορία και το χαλιφάτο της Βαγδάτης, δημιουργώντας την δική τους αυτοκρατορία στην οποία ενσωμάτωσαν κάποια στοιχεία των υψηλότερων πολιτισμών τους. Στην συνέχεια κατέλυσαν την Βυζαντινή αυτοκρατορία, γεγονός που οδήγησε στην μεταφορά των υπολειμμάτων του Ελληνορωμαϊκού πολιτισμού στην Δύση και την δημιουργία της Αναγέννησης. Χαρακτηριστικό της μετακίνησης των τουρανικών, αλλά κυρίως των τουρκικών φύλων είναι η έντονη ενσωμάτωση τοπικών πληθυσμών (Έλληνες, Αρμένιοι, Πέρσες κλπ) μέσω της διαδικασίας του εξισλαμισμού, σε τέτοιο βαθμό που διαφοροποίησε τα φυλετικά χαρακτηριστικά του πληθυσμού τους. Οι σύγχρονοι Τούρκοι προσομοιάζουν περισσότερο στους λαούς που κατέκτησαν παρά στους προγόνους τους, καθώς λίγες χιλιάδες τουρκομογγολικής προέλευσης Σελτζούκοι και Οθωμανοί κυριάρχησαν σε μία περιοχή (Μ.Ασία, Βαλκάνια, Μέση Ανατολή) με πληθυσμό τουλάχιστον 25 εκατ ανθρώπων.

Στην άλλη πλευρά της Ευρασίας, στην Κίνα, οι επιδρομές των Μογγολικών φυλών αναγκάζουν την κινέζικη αυτοκρατορία να κτίσει το μεγαλύτερο τεχνικό έργο στην ιστορία του ανθρώπου, το σινικό τείχος. Παρ’ όλα αυτά και παρά την τεχνολογική υπεροχή (πυρίτιδα) και τα αναρίθμητα στρατεύματα, η Κίνα δεν κατάφερε να αποφύγει την υποδούλωση της στους Μογγόλους, οι οποίοι κυβέρνησαν την Κίνα από το 1279 έως το 1368, εγκαθιδρύοντας την δυναστεία των Γουάν. Το 1368 η κινεζική  δυναστεία των Μινγκ καταλαμβάνει την εξουσία στην Κίνα εκδιώκοντας τους Μογγόλους, οι οποίοι επεκτείνονται δυτικότερα και το 1398 μ.Χ, υπό τον Ταμερλάνο καταστρέφουν και υποδουλώνουν την Βόρεια Ινδία αλλά γρήγορα απομακρύνονται από τους συνασπισμένους Μαχαριαγιάδες. Επανέρχονται στα μέσα του 16ου αιώνα και καταλαμβάνουν σταδιακά την Ινδία ιδρύοντας της Μογγολική αυτοκρατορία της Ινδίας ή αυτοκρατορία των Μουγκάλ η οποία κυριάρχησε στην Ινδική υποήπειρο από το 1526 έως το 1857 (τα τελευταία χρόνια υπό Βρετανική κηδεμονία). Παράλληλα, οι Μογγόλοι επανέρχονται στην Κίνα με το φύλο των Μαντσού, το οποίο καταλαμβάνει ξανά την εξουσία, ιδρύοντας την δυναστεία των Τσίνγκ που κυβέρνησε την Κίνα από το 1644 έως το 1912.

Η τελευταία μετανάστευση των λαών αφορά στον αποικισμό του Νέου Κόσμου (Αμερική- Ωκεανία) που πραγματοποιήθηκε σταδιακά από τον 15ο έως τον 20ο αιώνα, κυρίως από Ευρωπαϊκούς και Αφρικανικούς πληθυσμούς. Ο εποικισμός του Νέου Κόσμου δεν έγινε ειρηνικά και το μεγαλύτερο μέρος των ιθαγενών, κυρίως στην Βόρεια Αμερική και στην Ωκεανία εξολοθρεύθηκαν από τους Ευρωπαίους εποίκους μέσω των πολέμων και των ασθενειών. Μόνο στο Μεξικό, ο πληθυσμός των ιθαγενών Μάγιας μειώθηκε από 25 εκατ (1509) σε 2,5 εκατ (1570). Οι Ευρωπαίοι που μετανάστευσαν στην Αμερική από τον 15ο έως τις αρχές του 20ου αιώνα υπολογίζονται σε πάνω από 150 εκατ, ενώ οι Αφρικανοί σκλάβοι που μεταφέρθηκαν με την βία από τις αρχές του 16ου έως τις αρχές του 20ου αιώνα, υπολογίζονται σε πάνω από 12 εκατ άτομα.

Η μετανάστευση αυτή είχε και ένα επιπλέον χαρακτηριστικό, εκτός από την  αλλοίωση του πληθυσμού. Οι έποικοι, ως πλήρως κυρίαρχοι επέδρασαν στην γεωμορφολογία και την οικολογία του Νέου Κόσμου, μετατρέποντας δάση σε αχανείς καλλιέργειες γηγενών (βαμβάκι, καπνός, καλαμπόκι) αλλά και ξενικών ειδών (ζαχαροκάλαμο, καφέ κλπ) ενώ ταυτόχρονα εξαφάνισαν γηγενείς πληθυσμούς ζώων (βίσωνες, λάμα κλπ) αντικαθιστώντας τα με εκτρεφόμενα ευρωπαϊκά είδη (βοοειδή, άλογα, πρόβατα κλπ). Ο Νέος Κόσμος μετατράπηκε σε κακέκτυπο του Παλαιού.

Η μετανάστευση στον νέο κόσμο συγκαταλέγεται στις μεταναστεύσεις των λαών, καθώς διακατέχονταν από τις ίδιες αιτίες : τροφή και ασφάλεια.  Ας μην ξεχνάμε ότι στον νέο κόσμο μετανάστευσαν τα φτωχότερα κοινωνικά στρώματα της Ευρώπης και κυρίως άνθρωποι από περιοχές με προβλήματα επισιτισμού (Ιρλανδία) ή ασφάλειας (κατακτημένες περιοχές, αυταρχισμός κλπ). Η τεχνολογική τους ισχύ απλά επιτάχυνε το φαινόμενο της ενσωμάτωσης και αλλοίωσης του γηγενούς πληθυσμού και του περιβάλλοντος.
Διαπιστώνουμε ότι η ιστορία του ανθρώπινου είδους είναι μια διαρκής μετανάστευση προς τις περιοχές που διασφαλίζουν τις συνθήκες για την επιβίωση του. Στην πορεία αυτή πολλοί λαοί, φυλές ή ομάδες λαών έχουν αλλάξει γλώσσα, θρησκεία, ήθη και έθιμα, ακόμα και εθνικό προσδιορισμό, αποδεικνύοντας ότι η επιβίωση είναι σημαντικότερη για τους ανθρώπους ακόμα και από την ταυτότητα τους. Εκατομμύρια άνθρωποι στην ιστορική πορεία αυτού του πλανήτη έχουν αλλαξοπιστήσει, έχουν υιοθετήσει νέες γλώσσες και νέο τρόπο ζωής, έχουν αλλάξει ασχολίες και έχουν προσαρμοσθεί σε νέα περιβάλλοντα και νέα κλίματα, με έναν και μόνο σκοπό : την επιβίωση. Το ίδιο συνεχίζεται και μέχρι σήμερα, με μεταναστεύσεις από τις φτωχότερες χώρες ή από εμπόλεμες ζώνες προς τις πλουσιότερες και ασφαλέστερες.

Το τέλος του 2ου παγκοσμίου πολέμου σηματοδότησε την κατάρρευση της αποικιοκρατίας και την ανάπτυξη του κράτους πρόνοιας και δικαίου στον ανεπτυγμένο κόσμο διαμορφώνοντας συνθήκες ευημερίας στους πολίτες των κρατών αυτών. Αντίθετα, στις «αναπτυσσόμενες χώρες», πρώην αποικίες στον μεγαλύτερο βαθμό τους, οι συνθήκες ζωής υποβαθμίσθηκαν ακόμα περισσότερο καθώς οι ισχυρές οικονομίες-πρώην μητροπόλεις συνέχιζαν την απομύζηση με «δημοκρατικό» πια τρόπο αλλά σε εντονότερο ρυθμό και απαλλαγμένοι από υποχρεώσεις απέναντι στον τοπικό πληθυσμό. Η πολιτική αυτή οδήγησε σε  αρχικά ελεγχόμενη αλλά σταδιακά αυξανόμενη, μετανάστευση προς τις μητροπόλεις, ανθρώπων που διεκδικούσαν κυρίως συμμετοχή στις υψηλές  συνθήκες διαβίωσης των ανεπτυγμένων χωρών. Η μετανάστευση αυτή, σε αντίθεση με τις προηγούμενες πραγματοποιήθηκε ειρηνικά, ατομικά (όχι μαζικά) και αποσκοπούσε στην ένταξη των μεταναστών στην νέα τους πατρίδα με όποιο τίμημα αυτό συνεπάγεται για την ταυτότητα τους.

Τα τελευταία χρόνια, το φαινόμενο έχει ενταθεί παίρνοντας μορφή μαζικής μετανάστευσης καθώς όλο και περισσότερες περιοχές του πλανήτη μας βυθίζονται στην φτώχεια, σε εμφύλιες συρράξεις ή σε επεμβάσεις ξένων δυνάμεων. Αν παρατηρήσουμε την προέλευση των μεταναστών, θα διαπιστώσουμε ότι προέρχονται είτε από περιοχές όπου πραγματοποιήθηκαν ξένες επεμβάσεις στο όνομα της «αποκατάστασης της δημοκρατίας» (Ιράκ, Αφγανιστάν κλπ), είτε έγιναν «λαϊκές» εξεγέρσεις που οδήγησαν σε αστάθεια και εμφυλίους πολέμους (Συρία, Λιβύη, Νιγηρία κλπ) είτε πρόκειται για πρώην αποικίες (Πακιστάν, υποσαχάρια Αφρική κλπ) που ακόμα απομυζούνται από τους πρώην δυνάστες τους μέσω αυταρχικών καθεστώτων που έχουν εγκαταστήσει.
   
Η λύση είναι προφανής, αλλά ταυτόχρονα δύσκολα εφαρμόσιμη. Αφήστε ήσυχες τις χώρες τους. Σταματήστε τις επεμβάσεις και παρεμβάσεις στην διακυβέρνηση τους. Σταματήστε την απομύζηση τους στο όνομα της ανάπτυξης και της προόδου σας. Αλλιώς, η ανθρωπότητα θα βρεθεί αντιμέτωπη με μια νέα μετανάστευση λαών, όμοια με αυτές του παρελθόντος, που εξαφάνισαν λαούς, πολιτισμούς, θρησκείες και άλλαξαν τον ρου της ιστορίας. Και φυσικά, δεν θα φταίνε για αυτό οι μετανάστες, οι οποίοι απλά ακολουθούνε το πρόσταγμα της φύσης για επιβίωση.

Ο «ανεπτυγμένος» κόσμος έχει πλέον την γνώση, την τεχνολογία και τους πόρους για να αποδείξει ότι είναι πραγματικά ανεπτυγμένος και όχι υπερασπιστής κοντόφθαλμων αντιλήψεων και εφήμερων συμφερόντων. Η παγκοσμιοποίηση και ο νεοφιλελευθερισμός δεν πρέπει να αποτελέσουν το άλλοθι των ισχυρών για να αναδιοργανώσουν τον πλανήτη με βάση τα συμφέροντά τους. Υπάρχουμε και εμείς οι άλλοι, οι πολλοί, που επιθυμούμε μια ήρεμη ζωή, χωρίς υπερκέρδη, αντιπαλότητες, εντάσεις και καθημερινούς ανταγωνισμούς, είτε είμαστε μόνιμοι κάτοικοι είτε μετανάστες.

Δευτέρα 3 Αυγούστου 2015

και τώρα, τί ;


Παρ' όλο που η 1η φάση της διαπραγμάτευσης είχε λήξη σχετικά ανώδυνα για την χώρα, η ολοκλήρωσή της πραγματοποιήθηκε με ένα επώδυνο τρόπο για την Ελλάδα αλλά και τους «εταίρους» μας στην ΕΕ. Δυσπιστία και κακή βούληση, υπόγειες μεθοδεύσεις και κρυφές ατζέντες, ανούσιοι εγωισμοί και αδιαφάνεια ήταν μερικές από τις πρακτικές που χαρακτήρισαν την τελική φάση της διαπραγμάτευσης.   

Η Ελλάδα υποχρεώθηκε σε άτακτη υποχώρηση, παρά το ηχηρό αποτέλεσμα του δημοψηφίσματος το οποίο μέσα σε μία νύκτα μετατράπηκε από «όχι» σε «ναί». Ο φόβος της άτακτης χρεωκοπίας, ανάγκασε τον Αλέξη Τσίπρα να δεχθεί ένα σκληρό 3ο μνημόνιο στηριζόμενος στις ψήφους της αντιπολίτευσης, καθώς ένα μέρος του κόμματος του επέμενε στην σκληρή αντιμνημονιακή πολιτική. Η εξέλιξη αυτή απέδειξε ότι η διαπραγματευτική πολιτική που εφαρμόσθηκε ήταν αναποτελεσματική  και η απόφαση για διεξαγωγή δημοψηφίσματος άκαιρη.

Από την άλλη πλευρά, οι «εταίροι» μας, αναγκάσθηκαν σε μια συμβιβαστική λύση μεταξύ των σκληρών (Γερμανία, Φινλανδία κλπ) που επιθυμούσαν την αποπομπή της Ελλάδος από το ευρώ και των μετριοπαθέστερων (Γαλλία, Ιταλία κλπ) που δεν ήθελαν να διαταράξουν την συνοχή της Ευρωζώνης. Αυτό που είναι σίγουρο και πρέπει να το πιστώσουμε στον Τσίπρα είναι ότι δημιουργήθηκε ρήγμα στην πολιτική  της Ευρωζώνης, ενώ ταυτόχρονα το ΔΝΤ επανέφερε στο τραπέζι την ελάφρυνση του Ελληνικού χρέους και μάλιστα με επιτακτικό τρόπο.  

Συμπερασματικά, τα αποτελέσματα της 6-μηνης διαπραγμάτευσης Τσίπρα είναι τα εξής :
1.   Συμφωνήθηκε η υπογραφή νέου μνημονίου έναντι νέου δανείου ύψους άνω των 80 δις ευρώ.  Ένα μέρος του ποσού του νέου δανείου οφείλεται στην αύξηση του φετινού δημοσιονομικού ελλείμματος που προκάλεσε η παρατεταμένη αστάθεια της οικονομίας. Το μνημόνιο δεν σκίσθηκε αλλά ανανεώθηκε για άλλα τρία χρόνια.
2.  Η εξέλιξη αυτή διαφαινόταν ήδη από τον προηγούμενο Σεπτέμβριο, όταν σταμάτησαν οι καταβολές των δόσεων, αναδεικνύοντας ότι ούτε η προηγούμενη κυβέρνηση θα τελείωνε το μνημόνιο, αν παρέμενε στην εξουσία. Η χώρα είχε βελτιωθεί δημοσιονομικά αλλά υστερούσε σημαντικά στον τομέα των μεταρρυθμίσεων που δεν θα επέτρεπαν την επιτυχή ολοκλήρωση του προηγούμενου μνημονίου αλλά την ανανέωση του με νέα μέτρα. Η μόνη διαφορά θα ήταν στο ύψος του νέου δανείου και στα αναλογούντα μέτρα.
3.   Την περίοδο αυτή (Σεπτέμβριος 2014 – Αύγουστος 2015) η χώρα εξάντλησε τα δημοσιονομικά της αποθέματα καθώς κατέβαλε άνω των 10 δις ευρώ σε αποπληρωμές χρεών χωρίς να λάβει νέα χρήματα.
4.   Το νέο μνημόνιο περιλαμβάνει κυρίως θεσμικά μέτρα και λιγότερα δημοσιονομικά σε σχέση με τα προηγούμενα δύο μνημόνια, ενώ παράλληλα δίνει μεγαλύτερη ευελιξία στην κυβέρνηση για υιοθέτηση ισοδύναμων μέτρων.
5.    Το ρήγμα στον μονόδρομο της λιτότητας που επέβαλαν οι Γερμανοί και η επανάκαμψη της Γαλλίας σαν κυρίαρχη δύναμη ίσως διαμορφώσουν νέους συσχετισμούς στην ΕΕ και οδηγήσουν σε νέα νομισματική πολιτική.
6.  Το χρέος θα επανεξετασθεί τον Οκτώβριο και μπορεί να «ελαφρυνθεί» πιθανότατα με επιμήκυνση, αύξηση της περιόδου χάριτος και μείωση των επιτοκίων. 

Τελικά άξιζε αυτή η προσπάθεια και η αναταραχή που προκάλεσε ; 

Δεν μπορώ να απαντήσω. Αυτό που σίγουρα μπορώ να εκτιμήσω είναι ότι θα άξιζε, αν αποφεύγονταν αρκετά λάθη

Η είσοδος Βαρουφάκη στην κυβέρνηση και από εκεί στα «τραπέζια» των Ευρωπαϊκών θεσμών, πιστεύω ότι λειτούργησε θετικά για την χώρα το πρώτο διάστημα καθώς αμφισβήτησε τα δεδομένα και αναδιέταξε απόψεις και συμμαχίες. Διεθνοποίησε το Ελληνικό πρόβλημα καταδεικνύοντας ότι τα αίτια του οφείλονται σε αδυναμίες της Ευρωζώνης. Παράλληλα, διεκδίκησε τις βασικές αρχές του ευρωπαϊκού ιδεώδους (ισότητα, αλληλεγγύη κλπ) και ανέδειξε την δυνατότητα άλλης άποψης αξιοποιώντας την αντίδραση ενός λαού. Όμως η αδυναμία γρήγορης ολοκλήρωσης της συμφωνίας μετέτρεψε το πλεονέκτημα σε μειονέκτημα, αναδομώντας την αρχικά θετική εικόνα σε αρνητική, ενώ ταυτόχρονα η παρατεταμένη αβεβαιότητα επιδρούσε αρνητικά στην οικονομία. Ο Βαρουφάκης έπρεπε να έχει αντικατασταθεί από τον Μάρτιο και η συμφωνία να έχει κλείσει τότε.

Σημαντικό λάθος θεωρώ ότι ήταν επίσης, η ανοχή της κυβέρνησης στην εσωτερική αντιπολίτευση και η παλινωδία μεταξύ ιδεοληψιών και ρεαλισμού. Η μέτρηση της αριστεροφροσύνης και μάλιστα με όρους μεταπολίτευσης προσέφερε τις ίδιες κακές υπηρεσίες στην πατρίδα όπως και η μέτρηση της δεξιοφροσύνης τα μεταπολεμικά χρόνια. Η έννοια του προοδευτικού και αριστερού έχει μετεξελιχθεί σημαντικά τα τελευταία χρόνια καθώς νέα δεδομένα (παγκοσμιοποίηση, μετανάστευση, αλλαγή γεωστρατηγικών συσχετισμών κλπ) δημιουργούν νέες ανάγκες που απαιτούν νέες πολιτικές. Δυστυχώς όμως, η πολιτική επιστήμη έχει σταματήσει να «γεννάει» νέες απόψεις εδώ και πολλά χρόνια με αποτέλεσμα η πολιτική αντιπαράθεση να γίνεται ακόμα με τους παρωχημένους όρους της περιόδου του ψυχρού πολέμου.  Η ιστορία του τελευταίου αιώνα, όπου κυριάρχησε η αντιπαράθεση αριστεράς-δεξιάς έχει δώσει χρήσιμα συμπεράσματα που πρέπει να αξιολογηθούν και να οδηγήσουν σε βελτίωση και μετατροπή πολλών ιδεοληψιών σε νέες ιδεολογίες.

Το σημαντικότερο όμως λάθος της κυβέρνησης Τσίπρα, ήταν η αδυναμία διακυβέρνησης της χώρας το διάστημα αυτό. Επικεντρωμένοι στην διαπραγμάτευση, κάλυπταν τις αδυναμίες του κυβερνητικού σχήματος να διαμορφώσει πολιτικές και μηχανισμούς λειτουργίας του κράτους ώστε να προχωρήσει επιτέλους η ανασυγκρότηση της χώρας με αποτελεσματικότερους, παραγωγικότερους και δικαιότερους όρους από το παρελθόν. Πολύ φοβάμαι ότι η βασικότερη αιτία για αυτή την αδυναμία ήταν ένα μίγμα απειρίας (που δικαιολογείται) με ανικανότητα και ιδεοληψία που εμπόδισαν την επιλογή των στόχων και των κατευθυντηρίων γραμμών της κυβερνητικής πολιτικής. 

Αυτή την στιγμή, η χώρα βρίσκεται σε ένα κρίσιμο σημείο. Θα μπορέσει να ξεπεράσει τα στερεότυπα του παρελθόντος (ατομικότητα, μικροσυμφέροντα, συντεχνιακές-πελατειακές λογικές κλπ) και να προχωρήσει μπροστά διαμορφώνοντας για πρώτη φορά ένα σύγχρονο ευρωπαϊκό κράτος ή θα ξαναγυρίσει πάλι στις τριτοκοσμικές αντιλήψεις της κομματοκρατίας, της αρπαχτής και του βολέματος. 

Ο Τσίπρας είναι πλέον κυρίαρχος του παιχνιδιού. Οι βασικοί πολιτικοί του αντίπαλοι  (Σαμαράς, Βενιζέλος) έχουν εξουδετερωθεί και τα όμορα κόμματα (ΠαΣοΚ, ΔΗΜΑΡ) έχουν αποδυναμωθεί. Η μόνη αντιπολίτευση που έχει είναι η εσωτερική, την οποία πρέπει να διαχειρισθεί άμεσα. Η μέχρι τώρα πορεία του δείχνει ότι μπορεί καθώς φαίνεται ότι δεν φοβάται τις ρήξεις. Αυτή η τελευταία ρήξη είναι που θα τον κάνει ηγέτη. Αλλιώς, θα μείνει στην ιστορία ως ένας ακόμα φοβισμένος κομματικός γραφειοκράτης που δεν άρπαξε την ευκαιρία να αλλάξει την χώρα αλλά να επιβεβαιώσει ότι η Αριστερά είναι μόνο για στείρα αντιπολίτευση.