γιατί ανεβαίνει η ακροδεξιά στην Ευρώπη ?

Τι συμβαίνει τα τελευταία χρόνια στους λαούς της Ευρώπης? Γιατί υιοθετούν εθνικιστικές και ξενοφοβικές αντιλήψεις? Γιατί η Ευρώπη δείχνει να διολισθαίνει προς το κακό παρελθόν της? Η ακροδεξιά ανεβαίνει σε όλα τα κράτη, περιχαρακώνοντας την Ευρώπη στην εσωστρέφεια. Ο ρατσισμός και ο αντισημιτισμός εμφανίζονται ξανά και οι μετανάστες γίνονται ανεπιθύμητοι. Ο εθνικισμός και η θρησκοληψία ισχυροποιούνται. Ο ευρωπαϊκός ανθρωποκεντρισμός εγκαταλείπεται και η μισαλλοδοξία επιστρέφει. Η βία επιχειρεί να αντικαταστήσει την διαλεκτική και ο ανταγωνισμός την αλληλεγγύη. Ταυτόχρονα, ο συντηρητισμός επεκτείνεται και στον ιστό της ίδιας της ευρωπαϊκής κοινωνίας. Κατακτήσεις δεκαετιών υποχωρούν στο όνομα ενός κακέκτυπου οικονομικής ανάπτυξης. Το κοινωνικό κράτος εγκαταλείπεται και οι ισχυροί κυριαρχούν ανεξέλεγκτα. 

Η Ευρώπη μεταλλάσσεται σε μια κακή εκδοχή της και ο κίνδυνος του φασισμού γίνεται ξανά υπαρκτός. Φυσικά, πολλοί θα συλλογισθούν ότι η σχέση της Ευρώπης με τον φασισμό δεν είναι καινούργια, καθώς η Ευρώπη γέννησε τον εθνικισμό (όπως και τα εθνικά κράτη), και τον φασισμό (Ιταλία) αλλά και τις διάφορες παραλλαγές του με αποκορύφωμα τον ναζισμό (Γερμανία) που οδήγησε στο αιματοκύλισμα του Β’ παγκοσμίου πολέμου. Επιπλέον, ας μην ξεχνάμε ότι η σύγχρονη αποικιοκρατία γεννήθηκε επίσης στην Ευρώπη (Ισπανία, Αγγλία, Γαλλία κλπ) ενώ με την σειρά της, η αποικιοκρατία γέννησε τις θεωρίες περί κατώτερων φυλών, τον ρατσισμό και την βία απέναντι στους υποδεέστερους λαούς. Δυστυχώς, η ίδια Ευρώπη που γέννησε τον ανθρωποκεντρισμό, τον διαφωτισμό και το κράτος δικαίου, γέννησε και τις πιο αντί-ανθρώπινες ιδέες και δράσεις.

Γυρνώντας λίγες δεκαετίες πίσω, βλέπουμε ότι ο φασισμός, με την αποκρουστικότερη μορφή του, τον ναζισμό, αναπτύχθηκε στην μεσοπολεμική Γερμανία και γρήγορα υιοθετήθηκε από τα περισσότερα τα κράτη της Κεντρικής και Ανατολικής Ευρώπης που γεωστρατηγικά λειτουργούσαν ως δορυφόροι της Γερμανίας. Αυτά ακριβώς είναι και τα κράτη στα οποία σήμερα αυξάνεται η ακροδεξιά με μεγαλύτερους ρυθμούς. Η Αυστρία ήταν από τους στυλοβάτες του ναζιστικού καθεστώτος προσαρτώμενη  το 1938 στο Γερμανικό κράτος (Ανσλους : ένωση με την Γερμανία) ενώ σε όλη την διάρκεια της ιστορίας της ήταν αναπόσπαστο κομμάτι του γερμανικού έθνους και τμήμα της Αγίας Γερμανικής Αυτοκρατορίας έως το 1806. Η Αυστροουγγρική αυτοκρατορία που ακολούθησε διαμόρφωσε ένα στυγνό στρατοκρατικό καθεστώς για τους λαούς που εξουσίαζε, προάγοντας ρατσιστικές και αντισημιτικές πρακτικές. Ο άλλος «συνέταιρος» της αυτοκρατορίας, η Ουγγαρία ήταν η πρώτη χώρα (μετά την Ιταλία) που υιοθέτησε φασιστικό καθεστώς (1927, ναύαρχος Μικλός Χόρτι) και υποχρέωσε τους Εβραίους να φοράνε στα ρούχα τους το κίτρινο άστρο του Δαυίδ. Το 1940, η Ουγγαρία εντάχθηκε στον Άξονα και ο ουγγρικός στρατός συμμετείχε στην εισβολή στην Σοβιετική Ένωση ενώ οι ναζιστές Nyilas έστειλαν 500.000 Ούγγρους Εβραίους στα στρατόπεδα συγκέντρωσης. Στις υπόλοιπες επαρχίες της Αυστροουγγρικής αυτοκρατορίας, παρόλη την καταπίεση, ο φασισμός αναπτύχθηκε αντάξια του κατακτητή. Στην Σλοβακία, που έγινε αυτόνομο κράτος το 1938 (συνθήκη του Μονάχου) αλλά ελεγχόμενο από τους ναζί, η φρουρά Χλίνκα, με επικεφαλής τον καθολικό ιερέα Γιόζεφ Τίσο, έστειλε από το 1939 έως το 1945 χιλιάδες Εβραίους της Σλοβακίας στα κρεματόρια. Αντίστοιχα, στην Κροατία, επίσης τμήμα της Αυστροουγγρικής αυτοκρατορίας, οι ναζιστές Ουστάζι δημιούργησαν το 1941 το Ανεξάρτητο κράτος της Κροατίας και έκτισαν τα δικά τους στρατόπεδα συγκέντρωσης, στα οποία σκότωσαν τα 2/3 των εβραίων της Κροατίας και πάνω από 350.000 σέρβους σε μια προσπάθεια εθνοκάθαρσης.

Όσον αφορά την στάση των υπόλοιπων κρατών της Βόρειας Ευρώπης απέναντι στο ναζισμό, είναι γνωστή σε όλους μας.  Στην Νορβηγία, παρά την αντίσταση κάποιων μικροομάδων,   κυριάρχησαν τελικά οι γερμανόφιλοι του Κουίσλιγκ, ενώ οι γείτονές τους Φιλανδοί συμμάχησαν με τους ναζί στην προσπάθεια τους να επεκτείνουν τα σύνορά τους εις βάρος της Σοβιετικής Ένωσης. Η Δανία κράτησε ουδέτερη στάση χωρίς να αποφύγει την αναίμακτη προσάρτηση της από την Γερμανία, ενώ η Σουηδία ήταν η μόνη από τις σκανδιναβικές χώρες που έμεινε πραγματικά ουδέτερη. Οι Ολλανδοί και οι Βέλγοι, έριξαν λίγες πιστολιές για την τιμή των όπλων ενώ στην συνέχεια πάνω από 50 χιλ Ολλανδοί κατετάγησαν εθελοντικά στα SS.

Στα Βαλκάνια, η κατάσταση δεν ήταν καλύτερη καθώς η Βουλγαρία και η Ρουμανία έγιναν μέλη του Άξονα στέλνοντας στρατό στο Ανατολικό μέτωπο, ενώ ταυτόχρονα η Βουλγαρία συμμετείχε στην κατάκτηση της Ελλάδος με ιδιαίτερα βάναυσο και ρεβανσιστικό τρόπο.

Στην Νότια Ευρώπη, η ακροδεξιά ήταν επίσης παρούσα την περίοδο του μεσοπολέμου, αλλά με ηπιότερες πρακτικές και διαφορετικούς γεωστρατηγικούς προσανατολισμούς. Ο ευρωπαϊκός νότος διοικούταν από δικτατορίες (Ισπανία, Πορτογαλία, Ιταλία, Ελλάδα) από τις οποίες η Ιταλική ήταν μέλος του Άξονα και ο γεννήτορας του Φασισμού. Όμως, παρά την ιδεολογική συγγένεια, τα κράτη αυτά είτε κράτησαν ουδέτερη στάση (Ισπανία, Πορτογαλία) είτε πολέμησαν εναντίον του Άξονα (Ελλάδα) πιεζόμενα κυρίως από το φρόνημα των λαών τους. Ακόμα και στην φασιστική Ιταλία υπήρχε ισχυρή αντίδραση από τον λαό που με την πρώτη ευκαιρία (1943) ανέτρεψε το καθεστώς και άλλαξε στρατόπεδο εντασσόμενη στου Συμμάχους.

Ακόμα και στους δύο βασικούς πυλώνες του αντιναζιστικού στρατοπέδου, την Αγγλία και την Γαλλία, υπήρχαν φασιστικοί πυρήνες, οι οποίοι δεν μπόρεσαν να αναπτυχθούν, κυρίως λόγω του γεωστρατηγικού ανταγωνισμού των κρατών αυτών με την Γερμανία.

Από τα παραπάνω φαίνεται ότι στον μεσοπόλεμο ο φασισμός κυριάρχησε ως ιδεολογία στα περισσότερα ευρωπαϊκά κράτη, με σκληρότερες ή ηπιότερες παραλλαγές ανάλογα με την ταυτότητα του κάθε λαού. Τότε, η Ευρώπη προσπαθούσε να συνέλθει από τον α’ παγκόσμιο πόλεμο, ο οποίος κατέλυσε τις έως τότε κραταιές αυτοκρατορίες (Γερμανική, Αυστροουγγρική, Οθωμανική, Ρωσική) και διαμόρφωσε νέα κράτη με νέες κοινωνικές συνθήκες και νέες προσδοκίες. Η μετεξέλιξη αυτή δημιούργησε αναπόφευκτα και μια κρίση αξιών στους πληθυσμούς της Ευρώπης που από απρόσωποι υπήκοοι αυτοκρατοριών με φεουδαρχική αντίληψη κλήθηκαν να μετατραπούν σε πολίτες εθνικών κρατών με δημοκρατικά πολιτεύματα και εθνική ταυτότητα. Επιπλέον αυτών, οι πολίτες των νέων κρατών έπρεπε να αντιμετωπίσουν και την αλλαγή των παραγωγικών μοντέλων της περιόδου (εκβιομηχάνιση) αλλά και την οικονομική κρίση του 1930 που επιδείνωσε την οικονομική τους κατάσταση και οδήγησε πολλούς από αυτούς στην εξαθλίωση και την απελπισία. Φυσικά, σημαντικό ρόλο έπαιξε και η εμφάνιση της σοσιαλιστικής ιδεολογίας που διαδιδόταν ραγδαία την περίοδο εκείνη, με επιστέγασμα την Οκτωβριανή επανάσταση που εφάρμοζε στην σοβιετική Ρωσσία νέες παραγωγικές πρακτικές χωρίς την συμμετοχή κεφαλαιούχων. Όπως ήταν φυσικό, η αντίδραση της ευρωπαϊκής οικονομικής ελίτ ήταν να αγκαλιάσει και να προωθήσει την φασιστική ιδεολογία στην προσπάθεια της να εμποδίσει την διάδοση της «σοσιαλιστικής λαίλαπας». Ο λαός υπέκυψε στον λαϊκισμό και ακολούθησε. Άλλωστε, η εξέλιξη από τις φεουδαρχικές αυτοκρατορίες στην αστική/βιομηχανική δημοκρατία και στην συνέχεια στον σοσιαλισμό ήταν πολύ γρήγορη για να εμπεδωθεί από μία γενιά.

Έτσι λοιπόν, η φτώχεια και η κρίση αξιών του μεσοπολέμου διαμόρφωσαν το υπόβαθρο για την ανάπτυξη του φασισμού. Ο μεγαλοϊδεατισμός που προέβαλε ο φασισμός ήρθε να καλύψει το κενό και να δώσει ελπίδα στους κατατρεγμένους, ενώ η τάξη που υποσχόταν, φαινόταν ελκυστική απέναντι στην αταξία των κατεστραμμένων κοινωνικών. Σε κάθε περίπτωση, η απομάκρυνση των πολιτικών από την εξουσία φάνταζε ελκυστική καθώς αυτοί ήταν οι κύριοι υπεύθυνοι για την κατάσταση τους. Η συνέχεια της κρίσης του μεσοπολέμου είναι γνωστή σε όλους μας. Ένας ακόμα πόλεμος που δεν έλυσε τίποτα αλλά δημιούργησε επιπλέον καταστροφή. Στα αποκαΐδια του πολέμου αυτού γεννήθηκε η σύγχρονη Ευρώπη, η οποία ξέθαψε τον διαφωτισμό και ξαναθυμήθηκε την δημοκρατία. Μια νέα Ευρώπη που έστω και διαιρεμένη σε Ανατολική και Δυτική, δημιούργησε το κράτος δικαίου, το κράτος πρόνοιας και το ευρωπαϊκό κεκτημένο.

Από τότε πέρασαν πάνω από 70 χρόνια και οι περισσότεροι θεωρούσαμε ότι το κεφάλαιο φασισμός είχε κλείσει οριστικά καθώς βιώναμε τα σημαντικά βήματα δημοκρατίας και σεβασμού του ανθρώπου πού έκανε η Ευρώπη από τότε, που σε συνδυασμό με την οικονομική ευρωστία την έκαναν για άλλη μια φορά πρότυπο ευημερίας στον πλανήτη.

Όμως, σήμερα, πολλοί Ευρωπαίοι αναρωτιούνται τι ήταν αυτό που άλλαξε στην Ευρώπη τα τελευταία χρόνια, στρέφοντάς την στο κακό παρελθόν της ακόμα και σε χώρες, όπου ο φασισμός ήταν ανύπαρκτος την περίοδο της ακμής του (μεσοπόλεμος), όπως η Γαλλία, η Αγγλία και η Δανία. Τι επηρέασε τους σοσιαλδημοκράτες Σκανδιναβούς που για δεκαετίες είχαν επιτύχει την υψηλότερη ευημερία που έχει γνωρίσει ποτέ η ανθρωπότητα ? Τους Σουηδούς και τους Δανούς, που ήταν υπέρμαχοι των «Αδεσμεύτων» και των δικαιωμάτων του Τρίτου κόσμου ? Τι οδήγησε τους Γερμανούς και Αυστριακούς να ξεπεράσουν τις ενοχές τους για τον τελευταίο πόλεμο και να ξανασυνταχθούν με τις ιδέες που τον προκάλεσαν? Τι συνέβη στους δημοκρατικούς Άγγλους και Γάλλους που με τόσο κόπο προσπάθησαν να αυτοκαθαρθούν από το αποικιοκρατικό τους παρελθόν, να επιστρέφουν σε αυτό? Τι ήταν αυτό που μετέστρεψε την μεγάλη μεταπολεμική αριστερή παράδοση των Ιταλών και των Γάλλων ? Τέλος, τι συνέβη σε χώρες όπως οι Ελλάδα και η Κύπρος  που ο φασισμός δεν ευδοκίμησε ποτέ αλλά αντίθετα προκάλεσε πολλά δεινά?

Η απάντηση πιστεύω ότι είναι απλή και κατανοητή και οι αιτίες ακριβώς οι ίδιες που οδήγησαν στην άνοδο του φασισμού στον μεσοπόλεμο : Φτώχεια και κρίση αξιών.

Η οικονομική κατάσταση των ευρωπαϊκών κρατών έχει επιδεινωθεί τα τελευταία χρόνια εξαιτίας της παγκοσμιοποίησης και του ανταγωνισμού με τις αναδυόμενες οικονομίες. Η θέσπιση του ευρώ λειτούργησε μάλλον αρνητικά στα περισσότερα κράτη, γιγαντώνοντας την Γερμανία, ενώ η οικονομική κρίση του 2008 αποδυνάμωσε και άλλο τα περιφερειακά κράτη της Ευρώπης. Οι συνειρμοί αναπόφευκτοι, όπως και η λιτότητα και οι περικοπές στο κοινωνικό κράτος. Η κρίση των αξιών πλησιάζει υποβοηθούμενη από την παγκοσμιοποιημένη κοινωνία που προωθεί τον ανταγωνισμό και την ατομικότητα. Η διαφορετικότητα δεν συγχωρείται σε κανένα επίπεδο. Η πολιτική υποχωρεί και ο λαϊκισμός κυριαρχεί. Η ρητορική υπέρ των ικανών και της εφαρμογής αδιάσειστων κανόνων φαντάζει ως νομοτέλεια. Το περιβάλλον είναι έτοιμο για την επόμενη φάση. Όπως και στον μεσοπόλεμο. Όλα δείχνουν ότι ο φασισμός υποβόσκει στην Ευρωπαϊκή ήπειρο, περιμένοντας να ξαναγεννηθεί όταν οι συνθήκες το ευνοήσουν.

Φυσικά, θα πρέπει να λάβουμε υπόψη μας και την διαφορετική εξέλιξη, από τον μεσοπόλεμο έως τώρα μεταξύ της Δυτικής και Ανατολικής Ευρώπης. Στην Δυτική Ευρώπη, το κράτος πρόνοιας που δημιουργήθηκε μετά τον Β' παγκόσμιο πόλεμο αλλά και η ισχυρή παρουσία της αριστεράς  (Γαλλία, Ιταλία κλπ) δεν έδιναν χώρο στην ανάπτυξη της ακροδεξιάς. Η πτώση του υπαρκτού σοσιαλισμού και η εξάλειψη του «κουμουνιστικού κινδύνου», οδήγησαν στην νεοφιλελεύθερη μετάλλαξη της τελευταίας 20-ετίας που δημιούργησε λιτότητα και περιορισμό των κοινωνικών παροχών, οδηγώντας τα λαϊκά στρώματα στην περιχαράκωση και τον συντηρητισμό. Αντίθετα, στην Ανατολική Ευρώπη ο όψιμος καπιταλισμός οδήγησε στην ανάπτυξη ολιγαρχικών καθεστώτων τα οποία, χωρίς το ευρωπαϊκό κεκτημένο και το κράτος πρόνοιας της Δυτικής Ευρώπης, δημιούργησαν στις κοινωνίες τάσεις επιστροφής στην περίοδο του μεσοπολέμου. Η μανία κάλυψης του χαμένου χρόνου διεύρυνε τις κοινωνικές αντιθέσεις οδηγώντας στις κλασικές αιτίες του κακού (Εβραίοι, τσιγγάνοι, ξένοι κλπ) συνεπικουρούμενη από την υπεροψία του όψιμου Ευρωπαίου.

Για άλλη μια φορά, φαίνεται ότι οι Ευρωπαίοι, παρά τις επιμέρους διαφορές, δεν μαθαίνουν από τα λάθη τους και ούτε διδάσκονται από το πλούσιο παρελθόν τους. Όμως, δυστυχώς για αυτούς, η ιστορία έχει αποδείξει ότι «εκδικείται» τους λαούς που εμφανίζουν υπεροψία και ύβρη ενώ αντίθετα επιβραβεύει αυτούς που εξελίσσονται διδασκόμενοι από το παρελθόν.

Όλοι αντιλαμβανόμαστε ότι η ευμάρεια ευνοεί την δημοκρατία ενώ αντίθετα η φτώχεια δημιουργεί το υπόβαθρο για την ανάπτυξη του λαϊκισμού. Όταν δε, η φτώχεια συνδυασθεί με αίσθημα ταπείνωσης και απελπισίας (προσωπικό ή εθνικό) το περιβάλλον είναι έτοιμο για την επέλαση του λαϊκισμού. Για να ολοκληρωθεί η συνταγή απαιτείται μια συγκολλητική ουσία, που δεν είναι άλλη από την έλλειψη κρίσης (και μνήμης) που φαίνεται ότι ενδημεί στην Ευρώπη ή μάλλον ευνοείται από τον εφησυχασμό της ευμάρειας. Διότι, η ευμάρεια, εκτός από την δημοκρατία ευνοεί και τον εφησυχασμό, ο οποίος αδυνατίζει την κρίση και την μνήμη των ανθρώπων οδηγώντας τους στην μυθοποίηση του ατομικού ευδαιμονισμού.

Σήμερα, οι Ευρωπαίοι δεν δικαιολογούνται να κάνουν το ίδιο λάθος και να επαναλάβουν ένα ακόμα κύκλο δυστυχίας και καταστροφών. Δεν δικαιολογούνται να αφήσουν την ευμάρεια να καταστρέψει για άλλη μια φορά την κρίση (και την μνήμη) τους. Ούτε δικαιολογούνται να υποκύπτουν τόσο εύκολα στον λαϊκισμό και να υιοθετούν απλοϊκές αιτιάσεις των προβλημάτων τους. Οι Ευρωπαίοι, έχουν μια πολύχρονη ιστορία και παράδοση στην επινόηση νέων προοδευτικών ιδεών και συστημάτων. Από την άμεση δημοκρατία της αρχαίας Αθήνας, στον διαφωτισμό και στην ένδοξη επανάσταση στην Αγγλία έως την Γαλλική επανάσταση και την σοσιαλιστική ιδεολογία. Οι Ευρωπαίοι έχουν την γνώση και την κρίση να «γεννήσουν» ένα νέο σύστημα που θα τους λύσει τα προβλήματα και όχι να επιστρέψουν σε παλιές πρακτικές που θα τους δημιουργήσουν και άλλα.

Η Ευρώπη βρίσκεται σε κρίσιμη καμπή και πρέπει να επιλέξει αν θα προχωρήσει εμπρός επιβεβαιώνοντας τον ιστορικό της ρόλο ή θα βουλιάξει στην παρακμή ενός νέου μεσαίωνα.